شب یلدا و آیین‌های مربوط به آن

همه ایرانی‌ها در سراسر جهان هر سال شب یلدا را که مصادف است با سی‌ام آذرماه جشن می‌گیرند. این جشن یکی از قدیمی‌ترین جشن‌های ایرانی‌هاست. تاریخ این جشن به دورانی بازمی‌گردد که اکثر مردم ایران پیرو آیین زرتشت بودند. در شب یلدا ایرانی‌ها آمدن فصل زمستان، نو شدن خورشید و پیروزی روشنی بر تاریکی را جشن می‌گیرند.

شب یلدا که به آن شب چله هم می‌گویند، بلندترین و طولانی‌ترین شب سال است و ایرانیان باستان این شب را به دلیل تولد میترا، ایزد خورشید و روشنایی، جشن می‌گرفتند. واژه یلدا، به معنی تولد، از زبان سریانی وارد زبان فارسی شده است. همچنین این شب به دلیل شروع انقلاب زمستانی جشن گرفته می‌شود.

ایرانیان باستان معتقد بودند که نیروهای اهریمنی بر طولانی‌ترین شب سال مسلط هستند و روز بعد از آن به اهورا مزدا، ایزد خرد و عقل تعلق دارد. علاوه بر ایران، کشورهای آسیای مرکزی مانند افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان و برخی کشورهای شمالی دریای خزر مانند آذربایجان و ارمنستان، هر سال شب یلدا را جشن می‌گیرند.

در این شب، افراد خانواده، معمولا در خانه پدربزرگ یا مادربزرگ یا بزرگ خاندان، جمع می‌شوند تا صبح بیدار می‌مانند، آجیل، هندوانه و انار می‌خورند و فال حافظ می‌گیرند. ایرانی‌ها اعتقاد دارند کسی که زمستان را با خوردن میوه‌های تابستانی شروع کند در فصل سرما مریض نمی‌شود. به همین دلیل خوردن هندوانه یکی از مهم‌ترین سنت‌های این شب است.

انار گل سرسبد ظرف میوه در این شب است و یادآور چرخه حیات، تولد نسل‌ها. پوسته ارغوانی انار نماد زایش یا سپیده‌دم و دانه‌های قرمزرنگ آن نشانه جنب‌وجوش زندگی است. با شروع نیمه دوم سال و طولانی‌ شدن شب‌ها، ایرانی‌های باستان اعتقاد دارند که در اولین شب زمستان، روشنی بر تاریکی غلبه می‌کند و به همین دلیل باید کل شب را جشن گرفت. همان‌طور که سعدی گفته: «صبح صادق ندمد تا شب یلدا نرود».



برخی از مسیحیان باستان معتقد بودند این آیین باستانی ایرانی که جشن تولد میترا، ایزد روشنایی، است با سال‌گرد تولد عیسی مسیح ارتباط دارد. امروز، گرچه کریسمس در فاصله‌ای بسیار نزدیک با شب یلدا جشن گرفته می‌شود اما آیین‌های آن، مانند جمع شدن اعضای خانواده و فامیل، بیدار ماندن تا صبح و خوردن غذاهای خاص بسیار شبیه رسوم شب یلداست.

در اکثر فرهنگ‌های باستانی، مثل فرهنگ باستانی ایرانی، شروع سال خورشیدی با جشن پیروزی روشنی با تاریکی و تولد دوباره خورشید همراه بوده است. برای مثال، ۴ هزار سال پیش، مصریان تولد مجدد خورشید را در همین زمان سال جشن می‌گرفتند. جشن آن‌ها ۱۲ روز به نشانه ۱۲ بخش تقویم خورشیدی طول می‌کشید. جشن باستانی ساتورنوس (خدای کشاورزی) در روم باستان و جشن خدای خورشید از مهم‌ترین جشن‌های معروف دنیای غرب باستان هستند.

ایرانی‌ها جشن زایش مجدد را از بابلی‌ها گرفتند و آن را با آیین‌های دین زرتشت تلفیق کردند. به اعتقاد آن‌ها روز پایانی ماه آذر طولانی‌ترین شب سال را دارد و در این شب نیروهای اهریمنی بیش‌ترین قدرت ممکن را دارند. روز بعد، که اولین روز دی‌ماه (معروف به خرم‌روز) است به اهورا مزدا تعلق دارد. از آن‌جایی که این روز شروع طولانی‌تر شدن روزها و کوتاه شدن شب‌هاست، به‌عنوان روز پیروزی خورشید بر تاریکی شناخته می‌شود. این روز به‌عنوان جشن «دی‌گان» شناخته می‌شود.

در آیین‌های باستانی مردم تمام شب آتش روشن می‌کردند تا از شکست خوردن نیروهای اهریمنی مطمئن شوند. برای اطمینان از پیروزی روشنی مردم در این شب جشن به پا می‌کردند، کارهای خیر انجام می‌دادند و دعا می‌خوانند و این کارها را برای حفاظت از محصول زمستانی واجب می‌دانستند. همچنین در این شب مردم میترا را ستایش می‌کردند و به افتخار او جشن می‌گرفتند چراکه میترا ایزد حافظت از نور صبح بوده است.



یکی از تم‌های این جشن برعکس شدن نظم عادی امور بود. در این روز جای ارباب‌ها و خدمت‌کاران عوض می‌شد. پادشاه لباس سفید به تن می‌کرد و جایگاهش با افراد عادی عوض می‌شد. یک پادشاه جعلی را تاج می‌گذاشتند، لباس پادشاهی به تن می‌کردند و در شهر می‌چرخاندند. این آیین تا حکومت ساسانیان ادامه داشت و ابوریحان بیرونی به آن اشاره کرده است.

ریشه این آیین به جشن سال جدید بابلی‌ها بازمی‌گردد. مردم این قوم معتقد بودند که نظم اولین خلقت بوده و از دل بی‌نظمی به وجود آمده است. آن‌ها برای قدردانی از این نعمت جشنی برگزار می‌کردند و در آن نقش‌های افراد عوض می‌شده است. بی‌نظمی کل یک روز بر آن‌ها حکومت می‌کرده و روز بعد همه چیز سر جایش بازمی‌گشته است. یکی دیگر از سنت‌هایی که در قرن‌های اخیر به جشن شب یلدا اضافه شده، فال گرفتن و خواندن اشعار حافظ است. این آیین با تمام بخش‌های مهم‌اش همچنان در کشور ما برگزار می‌شود.

منابع: iranreview/ alalam