آب پنهان چیست و چه تاثیری در کم‌آبی دارد؟

آب یکی از حیاتی‌ترین عناصر برای حفظ بقا و تعادل محیط زیست است. در اهمیت آب و رعایت درست و اصولی از این مایه گران‌بها بسیار صحبت شده است. متاسفانه طی چند دهه اخیر گرم شدن تدریجی کره زمین، افزایش جمعیت و مصرف بی‌رویه منجر به بحران کم‌آبی و حتی در برخی مناطق بی‌آبی و خشکسالی شده است. اهمیت موضوع آب و نقش موثر و غیرقابل انکار آن در زندگی بشر موجب شده تا مبحثی به نام آب پنهان (hidden water) به وجود آید.
 
در یک تعریف ساده آب پنهان در واقع مقدار آبی است که هر فرد در مصارف روزانه خود از قبیل شست‌وشو، پختن غذا، نوشیدن مایعات، نظافت، تولید کالا، کشاورزی و ... استفاده می‌کند. حجم مقدار آبی که هر نفر روزانه مصرف می‌کند غیرقابل تصور است. بسیاری از محققان و دانشمندان برای این که مردم را از اهمیت و مصارف گوناگون آب مطلع کنند میزان آبی را که برای تولید محصولات مختلف به کار می‌روند اندازه‌گیری کرده‌اند تا همگان بدانند علاوه بر نیاز بدن به آب، بسیاری از وجوه زندگی انسان وابسته به آب است و در نهایت باید قدر این گوهر بی‌مانند را دانست.  
 
آب پنهان همان آب مجازی است
گفتیم که آب پنهان میزان آبی است که برای تولید یک کالا یا فراورده مصرف می‌شود. این میزان از لحظه شروع تا پایان مرحله به سرانجام رسیدن کالا یا فراورده محاسبه و اندازه‌گیری می‌شود، یعنی این اندازه‌گیری شامل کل فرایند زنجیره تولید می‌شود. آب پنهان را «آب مجازی» نیز می‌نامند. آب پنهان در چرخه تولید استفاده می‌شود و اثر خود را می‌گذارد اما در محصول نهایی اثری از آن نیست، درست به همین علت به آن «آب مجازی» نیز گفته می‌شود چرا که مجازا این آب در فراورده پایانی قابل مشاهده نیست. به عبارتی آب در محصول نهایی به شکل فیزیکی وجود ندارد.
 
آشنایی با موسسه ردپای آب
با توجه به توضیحات بالا می‌توان دو مفهوم آب واقعی و آب مجازی را در کنار هم قرار داد. آب واقعی همان آبی است که در کل فرایند تولید مصرف شده و آب مجازی همان میزان آبی است که ممکن است در بافت و نسوج محصول نهایی به میزان بسیار کم وجود داشته باشد. عواملی مانند مدیریت و برنامه‌ریزی، مکان تولید، شرایط اقلیمی و فرهنگی در میزان مصرف آب واقعی مورد نیاز برای تولید کالا یا فراورده موثر است و مقدار آن در مورد یک کالا در مناطق مختلف جهان متفاوت است.
 
موسسه‌ای به نام ردپای آب (The Water Footprint Network) استانداردهای لازم را برای ارزیابی میزان آب واقعی تدوین می‌کند. این نهاد در سال ۲۰۰۸ میلادی تاسیس شده است. این موسسه به منظور مدیریت بحران آب بنیان شد تا با مصرف درست و هوشمندانه آب از اتلاف این مایه حیات جلوگیری شود. این موسسه با انجام کارهای تحقیقاتی، برگزاری سمینار، نشر مقالات و اطلاع‌رسانی به عموم و همچنین ارائه راهکارهای نوین برای کاهش مصرف آب در زندگی روزمره سعی کرده تا بحران کم‌آبی را در سراسر جهان مدیریت کند. موسسه ردپای آب سه نوع آب را در ارزیابی‌های خود لحاظ می‌کند که آب سبز، آب آبی و آب خاکستری نام دارند. آب سبز همان نزولات آسمانی مانند برف، باران و تگرگ است که در خاک زمین نفوذ می‌کنند و توسط گیاهان جذب و طی فرایند مصرف تبخیر می‌شوند. چرخه آب سبز سازگارترین نوع چرخه آب با محیط زیست است و در تولید محصولات کشاورزی (به‌ویژه کشاورزی به روش دیم) دارای اهمیت زیادی است. آب آبی همان آب‌های جاری در سطح و زیرزمین است که به رودها و دریاچه‌ها بازنمی‌گردد. از آب آبی برای آبیاری مزارع استفاده می‌شود و مخازن آن در دنیا بسیار محدودند. آب خاکستری هم پسماند آبی است که در کشاورزی و صنعت به دلیل استفاده از کودهای شیمیایی، آفت‌کش‌ها و مواد شیمیایی دیگر آلوده می‌شوند و به محیط بازمی‌گردند.
 
چه میزان آب برای تولید چه محصولی؟
همان‌طور که ذکر شد موسسه ردپای آب میزان آب مصرفی در بخش‌های مختلف را معین می‌کند تا سهم هر کشور در میزان مصرف را گوشزد کند و در کنار آن با مشخص کردن نوع آب مصرفی آب سبز، آب آبی یا آب خاکستری راهکارهایی را با توجه به شرایط زیستی، آب و هوایی، فرهنگی، اقتصادی و صنعتی عرضه می‌کند. بیایید با هم نگاهی به میزان مصرف آب برای تولید چند کالای معمولی و فراورده غذایی بیاندازیم.
 
برای تولید یک ورقه کاغذ A۴ حدود ۱۰ لیتر آب، برای یک گوجه فرنگی ۱۳ لیتر، برای یک میکروچیپ ۳۲ لیتر، برای یک سیب ۷۰ لیتر، برای یک برش نان ۱۳۵ لیتر، برای یک فنجان قهوه ۱۴۰ لیتر، برای یک پاکت چیپس ۱۸۵ لیتر، برای یک لیوان شیر ۲۰۰ لیتر، برای یک همبرگر ۲۴۰۰ لیتر، برای یک تی‌شرت نخی ۴۱۰۰ لیتر و برای تولید یک کفش چرمی مردانه ۸۰۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود.   
 
دانستن این اطلاعات چه فایده‌ای دارد؟
سوال خوبی است. این که مثلا بدانیم برای تهیه یک فنجان چای ۳۵ لیتر آب مصرف می‌شود چه سودی دارد.  بدیهی‌ترین کاربرد این اطلاعات کمک به برنامه‌ریزی صحیح برای مدیریت مصرف آب است. به‌عنوان مثال در کشورهایی که با مشکل شدید کم‌آبی مواجه هستند (مانند کشور عزیزمان ایران) با دانستن میزان مصرف آب برای تولید کالاها و فراورده‌های مختلف می‌توان به آن‌ها توصیه کرد تا در پروسه تجارت (واردات و صادرات) به جای تولید مواد غذایی (به‌ویژه آن‌هایی که نیاز بیش‌تری به آب دارند) به واردات آن محصولات روی آورند در عوض این میزان آب را برای مصارف مفیدتر و تجارت پرسودتر استفاده کنند.
 
توسعه‌دهندگان ایده آب پنهان بر این باورند که با صادرات و واردات کالا و محصولات، حجم زیادی آب جابه‌جا می‌شود که از آن به‌عنوان تجارت آب مجازی نام برده می‌شود. در تئوری تجارت آب مجازی، به‌‌منظور کاهش فشار مصرف بر منابع آب، به کشورهای کم‌آب توصیه می‌شود تا به جای تولید مواد غذایی از منابع آب داخلی، اقدام به واردات مواد غذایی کنند و منابع آب داخلی را برای فعالیت‌های تجاری پرسود اختصاص دهند. استفاده از تکنیک‌های آبیاری، بهینه‌سازی مصرف آب در صنعت (شامل بازیافت و بازمصرف آب)، ترویج فرهنگ استفاده طولانی‌تر از کالاهایی که برای تولید آن‌ها آب زیادی مصرف می‌شود (مانند تی‌شرت و کفش چرمی که در بالا ذکر شدند)، استفاده مجدد یا تغییر کارکرد این گونه کالاها، ترویج فرهنگ استفاده درست از آب و ... می‌تواند به دولت‌ها در برنامه‌ریزی برای مصرف بهینه و پرسودتر آب کمک کند.  
 
منابع: waterfootprint/ angelamorelli/ player/ environment/ gracelinks/ waterfootprint/ waterfootprint
 
پیشنهاد می‌کنیم مطالب و ویدئوهای زیر را نیز مطالعه کنید:
اگر لباس‌های‌تان را با آب گرم می‌شوئید، این مطلب را بخوانید (مطلب)
هشدار محققان؛ یخ قله اورست تا پایان قرن آب می‌شود (مطلب)
ساخت دستگاهی که آب را در عرض ۲۰ دقیقه تصفیه می‌کند (مطلب)
آب روی زمین از کجا آمده است؟ (ویدئو)
روز زمین (ویدئو)