توانایی بویایی انسان بسیار فراتر از تصور ماست

ارسطو می‌گوید که «مردان حس بویایی ضعیفی دارند» در حالی که چارلز داروین معتقد بود که حس بویایی «خدمت بسیار کمی» به انسان شهرنشین و متمدن می‌کند. وقتی صحبت از شناسایی و تشخیص بوها در موجودات زنده می‌شود، هیچ‌کس توانایی بویایی انسان را جدی نمی‌گیرد اما این روزها این باور به کمک تحلیل‌های علمی به چالش کشیده است. دانشمندان بر این باورند که حس بویایی در انسان نه تنها ضعیف نیست، بلکه می‌تواند رقیبی برای موجوداتی مثل سگ و جوندگان باشد.

جان مک‌گان، متخصص عصب‌شناسی در دانشگاه Rutgers در نیوجرسی آمریکا و نویسنده مقاله برآمده از این پژوهش، پس از ۱۴ سال مطالعه سیستم بویایی به این نتیجه غیرمنتظره رسیده است. او می‌گوید: «سال‌هاست که هیچ‌کس نتوانسته این باور قدیمی را درباره حس بویایی رد کند یا آن را به چالش بکشد، حتی کسانی که روی مسئله حس بویایی به صورت تخصصی کار می‌کنند. اما واقعیت این است که حس بویایی انسان به ‌خوبی حس بویایی دیگر پستانداران مانند جوندگان و سگ‌هاست». به گفته مک‌گان او پس از تلاش فراوان برای انتقال آزمایش‌های جوندگان به انسان، توانسته این باور غلط را تغییر دهد. او می‌گوید: «ما دو نوع بو داریم که موش‌ها نمی‌توانند از هم تشخیص دهند و خب توقع داشتیم انسان هم از تشخیص این دو بو عاجز باشد و نتواند آن‌ها را از هم جدا کند. با این حال متوجه شدیم که سیستم بویایی انسان بسیار شگفت‌انگیزتر از آن است که ما فکر می‌کنیم».

مک‌گان در فرایند کارهای خود پائول بروکا، جراح مغز قرن نوزدهم، را شناسایی کرد که از اولین کسانی است که عدم توانایی سیستم بویایی انسان را به زبان علمی بیان کرده است. بروکا بیان می‌کند که پیاز بویایی انسان، ناحیه‌ای از مغز که در آن فرایند تشخیص بوها انجام می‌شود، در مقایسه با حیواناتی نظیر سگ و موش کوچک‌تر است. همین کشف بروکا منبع الهامی برای فروید بود. فروید اعلام کرد که سرکوب جنسی با «حس همیشه محدود بویایی» انسان در ارتباط است.
 
با این همه، مک‌گان در آخرین مقاله خود که در نشریه Science منتشر شده، اشاره می‌کند که پیاز بویایی انسان بزرگ‌تر از بسیاری از پستانداران است و نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد تعداد عصب‌های بویایی در میان پستانداران یکسان است. او می‌گوید: «ما به دانشکده پزشکی رفتیم و در آن‌جا مغز انسان را بررسی کردیم. ما پیاز بویایی انسان را در کنار پیاز بویایی موش قرار دادیم و حیرت‌زده شدیم. پیاز بویایی انسان واقعا بزرگ بود». مک‌گان همچنین تمام باورهایی را که با استفاده از آن‌ها توانایی محدود انسان در بو کردن تایید می‌شد رد می‌کند.

برای مثال انسان‌ها تقریبا ۱۰۰۰ ژن‌ گیرنده بویایی دارند که این عدد در مورد موش‌ها ۱۱۰۰ است. برخی با مقایسه این دو عدد توانایی بیش‌تر موش‌ها را در بو کشیدن تایید می‌کنند. اما نتایج برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد که هیچ ارتباط مشخصی بین تعداد ژن‌های بویایی و توانایی بویایی در موجودات زنده وجود ندارد. نتایج یک مطالعه نشان می‌دهد که گاوها ۲۰۰۰ ژن بویایی دارند که بسیار بیش‌تر از سگ‌هاست، اما توانایی بویایی آن‌ها بسیار محدودتر از سگ‌هاست.

این ژن‌ها به‌گونه‌ای گیرنده‌های بویایی را در درون بینی کدگذاری می‌کنند که آن‌ها عادت می‌کنند تا به طور دستچین‌شده‌ای مواد شیمیایی فرار موجود در هوا را شناسایی کنند. فقط حدود یک‌سوم ژن‌های سیستم بویایی انسان برای این کار آموزش داده می‌شوند و باقی ژن‌ها کمکی به قابلیت بیش‌تر حس بویایی انسان نمی‌کنند. با این حال، مک‌گان معتقد است که تعداد ژن‌های درگیر را می‌توان بسیار بیش‌تر کرد.

به گفته مک‌گان حتی تصور ما از بو کشیدن دائمی بسیاری از حیوانات اشتباه است. برای مثال، وقتی یک موش در معرض یک بوی جدید قرار می‌گیرد، شروع می‌کند به «بو کشیدن جست‌وجوگرایانه سریع»، اما این همان واکنشی است که این حیوان به شنیدن یک صدای جدید یا دیدن چیزی جدید از خود نشان می‌دهد. او می‌گوید: «بو کشیدن به‌نوعی یعنی من کنجکاوم». مک‌گان معتقد است که سگ‌ها در بهترین حالت نسبت به انسان تمرکز بیش‌تری روی گیرنده‌های بویایی خود دارند و این مسئله احتمالا نشان می‌دهد که آن‌ها آستانه تحمل کم‌تری در برابر بوهایی مشخص مانند بوی مواد منفجره دارند.
 
با این حال، حتی سگ‌ها هم نقاط ضعف دارند. برای مثال انسان‌ها نسبت به سگ‌ها به آمیل استات حساسیت بیش‌تری نشان می‌دهند. دلیل این موضوع هم ساده است. آمیل استات مهم‌ترین عطر در موز است و خب طبیعی است که برای نیاکان ما شناسایی بوی میوه‌های رسیده بسیار مهم بوده است، چیزی که برای سگ‌ها هیچ اهمیتی ندارد.

البته این مطالعه تنها پژوهشی نیست که بیان می‌کند توانایی‌های سیستم بویایی انسان دست‌کم گرفته شده است. نتایج مطالعه‌ای که سال گذشته میلادی منتشر شد، نشان می‌دهد انسان‌ها می‌توانند حدود یک تریلیون بو را از هم تمیز دهند (البته اعتبار این ادعا هنوز محل بحث است) و نتیجه مطالعه‌ای دیگر نشان می‌دهد که انسان‌ها قادرند در یک فضای سبز یک بوی خاص را دنبال کنند.  مک‌گان بیان می‌کند که او این ادعا را به صورت عملی انجام داده و نتیجه آن متقاعدکننده بوده است. او می‌گوید: «من به پارک رفتم و دست‌ها و پاهایم را روی زمین گذاشتم و یک بو را دنبال کردم. شما هم این کار را انجام دهید، واقع شگفت‌انگیز است».

متئو کاب، استاد جانورشناسی در دانشگاه منچستر در انگلستان، بیان می‌کند که نتایج این پژوهش نگاه او را نسبت به مطالعه‌ای که او سال‌ها روی آن متمرکز بوده، تغییر داده است. او می‌گوید: «این باور را داشتیم که انسان توانایی زیادی در بویایی ندارد. مک‌گان برای این موضوع به نتایج خوبی رسیده که باعث شده تا من آموزش‌هایم را در سال آینده تغییر دهم». البته دیگران هنوز خیلی به این موضوع باور ندارند. آلکساندرا هورویتز، دانشمند شاغل در کالج برنارد در نیویورک که کارش مطالعه بویایی سگ‌هاست، اشاره می‌کند در حالی که سگ‌ها بوها را دنبال می‌کنند، مواد مخدر را پیدا می‌کنند و سرطان تخم‌دان را در نمونه‌های پلاسما تشخیص می‌دهند، انسان‌ها فقط می‌توانند بوهایی نظیر بوی بد در قطار یا بوی غذا را تشخیص دهند. متخصصانی نظیر سازندگان عطر معتقدند که می‌توان توانایی بویایی انسان را افزایش داد اما هیچ‌وقت نمی‌توان آن را به اندازه سگ‌ها رساند».