سونامی‌ها چه‌طور اتفاق می‌افتند؟

در سال 479 پیش از میلاد مسیح، وقتی سربازان ایرانی در راه محاصره‌ی شهر یونانی پوتیدایا بودند، جذرِ بیشتر از حد معمول، باعث شده بود که راهی بسیار مناسب جهت نفوذ لشکر ایرانی به وجود بیاد. اما این مسئله از سر خوش شانسی نبود. پیش از آن که لشکر ایرانی نصف مسیر را طی کند، آب به شکل امواجی بسیار بلندتر از هر موج دیگری که دیده شده بود، برگشت و حمله کنندگان را غرق کرد و کشت. اهالی پوتیدایا بر این باور بودند که خشم پزودیون، خدای دریاها، آن‌ها را نجات داده است. اما در حقیقت چیزی که آن‌ها را نجات داد، به احتمال خیلی زیاد همان پدیده‌ای است که تعداد بی شماری از انسان‌ها را از بین برده است: "سونامی"

اگر چه عموم مردم علت به وجود آمدن سونامی را جذر و مد می‌دانند، اما در واقع سونامی‌ها ربطی به فعالیت‌‌های جذر و مدی که توسط نیروی گرانش خورشید و ماه به وجود می آیند، ندارند. بیان درست‌تر این است که سونامی‌ها در واقع تنها نسخه‌ی (شکل) بزرگ تر امواج معمولی هستند. سونامی‌ها هم، یک فرود و یک فراز دارند و نه تنها از حرکتِ آب، بلکه از حرکتِ انرژی درون آب تشکیل می‌شوند، اما تفاوت در منبع این انرژی است. برای موج‌های معمولی اقیانوس، این انرژی از باد نشأت می گیرد، چون باد تنها سطح را تحت تاثیر قرار می‌دهد و امواجِ حاصل شده به لحاظ اندازه و سرعت محدودند. اما دلیلِ پیدایش سونامی‌ها، انرژیِ نشأت گرفته از زیرِ آب است.
برای مثال از فوران آتش فشان، رانشِ زمین در زیر آب و یا عموما از وقوع زلزله‌ای در کف اقیانوس است که از روی هم لغزیدن صفحات تکتونیکی زمین ایجاد شده است. این اتفاق باعث آزاد شدن حجم زیادی از انرژی در درون آب می‌شود. این انرژی به سمت سطح آب حرکت می‌کند و باعث جا‌به‌جا شدن آب و بالا بردن آن، تا بالاتر از سطحِ معمولِ دریا می‌شود. اما نیروی گرانش، آب را به سمت پایین می‌کشد، که باعث می‌شود انرژی در امواجِ افقی به طرفین برود و در نتیجه سونامی متولد می‌شود و با سرعتی بیش از 800 کیلومتر بر ساعت حرکت می‌کند. زمانی که از ساحل دور است به سختی قابل تشخیص است، به این خاطر که در اعماق آب حرکت می کند.
اما وقتی به آب‌های کم عمق می‌رسد، پدیده ای به اسم «کم عمق شدن امواج» اتفاق می‌افتد. چون آبِ کم‌تری برای انرژی وجود دارد تا از آن عبور کند، حجم بزرگی از انرژیِ باقی‌مانده متراکم می‌شود. سرعتِ موج کم می‌شود و هم زمان ارتفاع آن تا 30 متر افزایش پیدا می‌کند.

واژه‌ی سونامی به ژاپنی به معنیِ "موجِ بندر" است و دلیل این نام‌گذاری این است که این پدیده تنها در نزدیکی ساحل اتفاق می‌افتد. اگر فرود موجِ سونامی اول به ساحل برسد، پیش از برخوردِ موج، آب بیش تر از حدِ معمول عقب نشینی می‌کند که به طرز خطرناکی این مسئله غلط انداز است. سونامی نه تنها آدم های نزدیک ساحل، بلکه ساختمان‌های بلند و درختان را که در محدودی بیش از یک‌و‌نیم‌متری هستند، به خصوص در نواحیِ کم ارتفاع را هم غرق می‌کند. اما انگار این حجم از خرابی کافی نیست و آب با عقب نشینی کردن، باقی مانده‌ی خرابی‌های به وجود آمده و هر چیز یا هر کسی که به اندازه‌ی کافی بدشانس بوده که در مسیرش قرار بگیرد را با خودش به عقب می کشد.

سونامیِ سال 2004 اقیانوس هند، یکی از مرگبارترین فجایعِ طبیعی در طول تاریخ بود که باعث کشته شدن بیش از 200هزار نفر در پهنه‌ی جنوب آسیا شد. خب، ما چه طور می‌توانیم از خودمون در مقابل این نیروی مخربِ طبیعت محافظت کنیم؟ بعضی جهت متوقف کردن سونامی از دیوار دریایی، دریچه‌های سیل و راه آب‌ها جهت منحرف کردن آب استفاده کردند. اما این روش‌ها همیشه موثر نیستند. در سال 2011 سونامی با گذشتن از دیوار دریایی که از نیروگاه اتمی فوکوشیمای ژاپن محافظت می‌کرد، منجر به یک فاجعه‌ی هسته‌ای شد و در ادامه زندگی 18 هزار نفر را به خطر انداخت.

در عوض دانشمندان و سیاست‌گذاران بسیاری با رصدِ فشار زیر دریا و فعالیت‌های لرزشی و ایجادِ شبکه‌ی جهانی ارتباطی، جهتِ منتشر کردن سریعِ اخطارها، بر تشخیصِ زودهنگام سونامی متمرکز شدند.